Dzięki dobrej urbanistyce miejskiej i projektowaniu uniwersalnym ludzie mają szansę na powrót do miejskich przestrzeni i ich „wysiadywanie”. Dobry Urban Design rozpoczyna się od zapewnienia bezpieczeństwa i dostępności a kończy na znalezieniu pomysłu na integrację ludzi, dzięki dostatecznie dobrej użyteczności i ciekawej ofercie miejsca dla wszystkich. Dlaczego w Polsce dostępność i uniwersalność rozwiązań to nadal w wielu przypadkach tylko hasła na konferencjach czy w publikacjach? Co sprawia, że tak rzadko kierujemy się empatią w projektowaniu?
Projektowanie przestrzeni miejskich na świecie, dzięki zaangażowaniu społecznemu i sile przekazu w mediach społecznościowych staje się coraz częściej projektowaniem zorientowanym na potrzeby każdego człowieka. Projektowanie miejskie (ang. Urban Design) ma służyć nie tylko wprowadzeniu czy wzmocnieniu nowych funkcji np. komunikacyjnych w mieście ale coraz częściej jego rolą jest integracja ludzi i zachęcanie aby spędzali ze sobą aktywnie czas w przestrzeni miejskiej.
Zmianę filozofii projektowania widać szczególnie w rozwiązaniach dotyczących ulic w większych ośrodkach miejskich (choć nie tylko). Do niedawna (koniec ubiegłego stulecia) projektowanie w miastach było podporządkowane zapewnieniu jak najlepszej obsłudze ruchu kołowego ze szczególnym uwzględnieniem prywatnych samochodów, co wraz z coraz większą ofertą stosunkowo tanich samochodów stało się przyczyną niszczącej w skutkach presji motoryzacji na przestrzeń miejską i obniżeniem jakości życia w miastach z powodu wzrostu zatłoczenia w centrach miast. Dlatego mieszkańcy miast ograniczani przez lata w wyniku złego dla nich projektowania przestrzeni upomnieli się o miejsce dla siebie w swoich miastach.
Hasłem do zmiany podejścia stały się odkryte na nowo idee zawarte w książkach Jane Jacobs czy podejście znanego duńskiego architekta Jana Gehla z jego cytowanym przy wielu okazjach zdaniem: „miasta są dla ludzi a nie dla samochodów” .
Dzisiaj od przestrzeni miejskiej w tym szczególnie ulic, placów, przystanków czy dworców kolejowych oczekuje się aby była dostępna i umożliwiała skorzystanie z jej ofert wszystkim użytkownikom. Szczególny nacisk na to zagadnienie kładzie się w aspekcie aby przestrzeń miejska nie wykluczała lub nie ograniczała możliwości samodzielnego korzystania z niej każdemu człowiekowi niezależnie od jego osobistych możliwości i uwarunkowań.
Te oczekiwania i preferencje głoszone przez miejskich społeczników i ludzi zaangażowanych w poprawę jakości życia w mieście powodują, że docenia się zasady, które są znane już od kilkudziesięciu lat! Mowa oczywiście o zasadach uniwersalnego projektowania. Ta filozofia projektowania rzeczy, usług i przestrzeni (otoczenia) ukierunkowuje dzisiejszych najlepszych projektantów miejskich w taki sposób by kreowali swoje rozwiązania tak by, mogły być one użyte przez wszystkich ludzi, w możliwie szerokim zakresie, bez potrzeby adaptacji lub specjalnego projektowania usprawnień.
Koncepcja uniwersalnego projektowania została opisana pierwotnie przez amerykańskiego architekta Ronalda Mace’a i początkowo odnosiła się do projektowania architektonicznego. Dzisiaj podstawowe zasady, które określają jak projektować by osiągać w efekcie rozwiązania dobre dla wszystkich ludzi są już stosowane nie tylko w architekturze ale w projektowaniu usług (szczególnie informatycznych), miejsc i rzeczy.
W odniesieniu do projektowania przestrzeni miejskiej w Polsce warto zwrócić uwagę na rekomendację projektowania opartego na empatii, którego wyrazem jest dążenie do zastosowania w możliwie jak najszerszym zakresie zasad uniwersalnego projektowania. Rekomendację taką znajdziemy w dokumencie strategicznym z punktu widzenia rozwoju polskich miast przyjętym przez rząd polski w 2015 roku, czyli w Krajowej Polityce Miejskiej 2023 (KPM2023), w tekście której wprost wskazano, że projektowanie przestrzeni powinno się odbywać zgodnie z zasadami uniwersalnego projektowania (Krajowa Polityka Miejska, 2015 s. 22). Innym dokumentem w którym wyraźnie wskazuje się na rekomendację stosowania zasad uniwersalnego projektowania są Wytyczne w zakresie realizacji zasady równych szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans dla kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020 rekomendowane przez Ministra Infrastruktury i Rozwoju (MIiR/H 2014-2020/16(1)/05/2015) w których znajdziemy nie tylko zalecenie do stosowania tych zasad ale także szerokie ich omówienie.
W odniesieniu do infrastruktury kolejowej projektanci mogą i powinni stosować także wymagania Technicznych Specyfikacji Interoperacyjności w aspekcie „Osoby o ograniczonej możliwości poruszania się” – oznaczane jako TSI PRM. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do infrastruktury takiej jak dworce, przystanki kolejowe, węzły przesiadkowe. Warto zwrócić uwagę, że choć TSI PRM – czyli zbiór regulacji, który powstał z myślą o pasażerach z ograniczoną możliwością poruszania się w konsekwencji i po kolejnych uzupełnieniach, został rozszerzony na akt który ma zapewnić równą dostępność wszystkim pasażerom w tym m.in. dzieciom, osobom starszym a nie tylko pasażerom z niepełnosprawnościami o ograniczonej możliwości poruszania się z tego powodu.
Niepokojące jest jednak nadal to, że w niewielu wymaganiach przetargowych dla projektantów nie wskazuje się konieczność stosowania zasad uniwersalnego projektowania wprost lub nie wspomina się o takich oczekiwaniach w odniesieniu do efektów (celów) przedsięwzięć. Skutkiem takich zaniechań jest stosowanie wyłącznie kryteriów technicznych i asortymentowych w wymaganiach jakie stawia się projektantom. Takie podejście nadal zbyt często powoduje, że realizowane przedsięwzięcia, także te współfinansowane ze środków UE, nie spełniają wielu spośród zasad uniwersalnego projektowania i pod tym względem są nadal substandardowe. A przecież, nie trzeba wielu regulacji by m.in. przestrzeń miejska mogła być uniwersalna w rozumieniu zasad uniwersalnego projektowania. Jeśli dążymy do tego by przestrzeń miejska integrowała i zachęcała do spędzania w niej czasu, a także aby zapewniała nam oczekiwaną jakość życia w mieście, nie możemy pomijać aspektu projektowania opartego na empatii.
I choć w Polsce oprócz wspomnianych dokumentów powinna zobowiązywać nas do stosowania koncepcji projektowania uniwersalnego Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, ratyfikowana przez Polskę w 2012 r. oraz „Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020” to nadal w tym zakresie publiczni inwestorzy niewiele robią w praktyce, by faktycznie te zasady były wymagane a następnie egzekwowane w postaci weryfikowalnych i mierzalnych efektów w realizowanych przez nich przedsięwzięciach.
Warto przypomnieć, że w najbliższym czasie w Polsce odbędą się dwie ciekawe konferencje poświęcone praktycznemu zastosowaniu zasad uniwersalnego projektowania. Pierwsza z nich będzie miała miejsce w Warszawie już 21 września 2016 roku a jej hasłem przewodnim będzie Miasto Dostępne , a kolejna to już IV edycja Forum Przestrzenie Miejskie , podczas którego po Katowicach, Warszawie i Poznaniu, tym razem dyskusja na temat praktycznego stosowania projektowania opartego na empatii odbędzie się w Gdańsku 15 marca 2017 roku.
W mojej opinii będzie to bardzo dobra okazja zarówno dla projektantów jak i dla publicznych inwestorów w tym władz samorządowych, by odkodować i przestać się obawiać stosowania wymagań w zakresie zasad uniwersalnego projektowania w praktyce. Warto dodać, że ich stosowanie nie należy do trudnych, jeśli tylko wprowadza się taki wymóg i określa umiejętnie cele na najwcześniejszym etapie przygotowania przedsięwzięcia a następnie konsekwentnie się ich oczekuje w postaci efektów przedsięwzięcia zorientowanego na jakość rozumianą jako projektowanie miejsc dostępnych i atrakcyjnych do użycia dla wszystkich ludzi.
Więcej na temat filozofii uniwersalnego projektowania można przeczytać m.in. w opracowaniu pn. „Projektowanie uniwersalne – objaśnienie koncepcji” . Opracowanie jest dystrybuowane bezpłatnie w polskiej wersji językowej przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
8 zasad uniwersalnego projektowania , których nadal zbyt często nie odnajdujemy w rozwiązaniach stosowanych w polskich miastach, a na które warto zwrócić uwagę i stosować jako wymagania do projektowania:
- Użyteczność dla osób o różnej sprawności
- Elastyczność w użytkowaniu
- Proste i elastyczne korzystanie
- Czytelna informacja
- Tolerancja na błędy
- Wygodne użytkowanie bez wysiłku
- Wielkość i przestrzeń odpowiednia dla dostępu i użytkowania
- Percepcja równości (*)
(*) Zasada 8 jest definiowana w następujący sposób: „Projekt powinien minimalizować możliwość postrzegania indywidualnego jako dyskryminujące” (źródło: Konrad Kaletsch, 2009 The Eighth Principle of Universal Design) co jest zgodne z art. 9 i 19 Konwencji, które wskazują na samodzielne i na różnych prawach korzystanie ze środowiska zurbanizowanego, usług, produktów i dostępu w sposób który nie prowadzi do dyskryminacji i stygmatyzacji z uwagi na niepełnosprawność – (źródło: Wytyczne w zakresie realizacji zasady równych szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans dla kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020 – Ministra Infrastruktury i Rozwoju)
Zestaw dokumentów europejskich i publikacji na temat projektowania uniwersalnego można znaleźć m.in. tutaj .
Na zakończenie warto przypomnieć wypowiedź Jana Gehla:
W tym zdaniu w mojej opinii, zawiera się istota projektowania architektonicznego, urbanistycznego i inżynierskiego, o czym nie zawsze pamiętamy oczekując rozwiązań spełniających minimalne wymagania formalno-prawne, nie sprawdzając czy są wystarczająco dobre dla każdego.
